Tembang Macapat

Nulis Geguritan

Geguritan inggih menika wujud puisi Jawa modern ingkang tembung-tembungipun singkat, mentes, ngginakaken purwakanthi, nanging boten ngginakaken paugeran-paugeran kados dene tembang. Miturut Endraswara (2003: 224-229), amrih saged nulis puisi/geguritan kanthi sae, saged ngginakaken enem (6) laku minangka tuntunan mekaraken kreativitas, yaiku :

1)  Nglatih tanggap sasmita, inggih menika nglatih ‘kepekaan diri’ ingkang saged katindakaken kanthi remen nggatosaken kahanan sakiwa tengenipun, asring nandhingaken kahanan, saha salajengipun.

2)  Nangkep ilham, ilham ing mriki saged dipunwastani pemikiran ingkang saged nuwuhaken pamanggih/ ide. Dipunpikantuk kanthi ngeningaken cipta, remen olah raos, saha titen.

3)  Nuwuhaken tembung ingkang sepisanan minangka tembung ingkang saged nuntun tembung-tembung salajengipun. Setunggal tembung menika saged dipunpikantuk kanthi menggalihaken pitakenan bab menapa, sinten, kados pundi, kapan, saha papanipun wonten ing pundi. Kanthi mekaten setunggal tembung menika saged nuwuhaken tembung-tembung sanes ingkang komprehensif, koheren, lan kohesif.

4)  Ngolah tembung, saged katindakaken kanthi nyusun tembung-tembung ingkang tuwuh saking ilham-ilham menika wau.

5)  Suka vitamin ing tembung-tembung menika. Menawi tembung-tembung kala wau karaos dereng wangun saha dereng pas, saged dipunsukani kagunan basa ‘the art of literature’ (purwakanthi, wangsalan, entar, pepindhan, paribasan, lsp)

6)  Nyeleksi tembung saged katindakaken kanthi menggalihaken sinten ingkang maca, kados menapa ingkang dipungbayangaken. Kanthi mekaten, kaajab saged tuwuh geguritan ingkang prasaja nanging sae isinipun saha narik kawigatosanipun ingkang maca.

Ø  Nalika nulis geguritan saged kabiji saking:

1) Runtutipun tembung saha ide, prayoginipun menawi wonten estetikanipun (purwakanthi, wangsalan, parikan, saha sanesipun).

2) Logika saha kreativitas ingkang ngemot makna.

3) Ing saben larik wonten gegayutanipun kaliyan irah-irahanipun.

Ø  Amrih geguritn dados sae, wonten sawetawis cara ingkang saged katindakaken, ing antawisiPun inggih menika:

(1) Manggihaken gagasan/ idhe langkung rumiyin (‘momen puitik’ utawi bab sing endah saha nabet manah);

(2) Nyelarasaken antawisipun wujud saha isinipun geguritan (wonten gegayutanipun ingkang endah saha laras antawisipun wosipun rembag saha caranipun mbablasaken wosipun rembag);

(3) mujudaken geguritan ingkang cetha ancasipun (sanes geguritan ingkang cetha kekajenganipun) lumantar anggenipun mbabar;

(4) ngetingalaken dayanipun pribadhi penggurit saha saged nedahaken asil reriptanipun;

(5) saged nedahaken bilih reriptanipun menika unik (beda kaliyan sanesipun);

(6) saged nambah wawasanipun ingkang sami maca geguritanipun (minangka pitedah murih sami purun mikir perkawis ingkang sae)

Ø  Enem (6) laku minangka tuntunan mekaraken kreativitas nulis gegeuritan, ing antawisipun inggih menika:
1. Nglatih tanggap sasmita, inggih menika nglatih ‘kepekaan diri’  ingkang saged katindakaken kanthi remen nggatosaken kahanan sakiwa tengenipun, remen mbandingaken kahanan, lsp.

2. Ngenikaken cipta, olah raos, titen, satemah saged ngundhuh ilmu kala wau, pikantuk gagasan.

3. Nemtokaken tembung ingkang sepisanan minangka tembung ingkang saged nuntun anggenipun manggihaken tembung-tembung ingkang sanesipun. Satembung menika wau saged kapanggihaken kanthi suka pitakenan menapa, sinten, kadospundi, pripun, kapan, saha wonten ing pundi papanipun, satemah saged nuwuhaken tembung-tembung sanesipun ingkang komprehensif, koheren, lan kohesif.

4.  Ngolah tembung, saged katindakaken kanthi nyusun tembung-tembung ingkang sampun kapanggihaken kala wau.

5. Menawi tembung-tembung kala wau karaos dereng wangun saha dereng pas, saged dipunsukani kagunan basa (purwakanthi,  wangsalan, tembung éntar, pepindhan, paribasan, lsp).

6. Nyelèksi tembung saged katindakaken kanthi mikiraken sinten ingkang badhe maca/konsumen (ersatz-stimuli), salajengipun saged nggentos tembung-tembung ingkang kirang mentes. Kanthi mekaten, kaajab saged ndadosaken geguritan ingkang prasaja(ekonomis) nanging mentes isinipun saha narik kawigatosan tiyang ingkang maca.

Ø WANGSALAN
inggih menika ukara bebatangan, wujudipun batangan utawi bedhekan kapetha sampun wonten ing gatra ngajeng, tebusanipun kasebat ing gatra wingking kanthi sarana kasrempet ing tembung utawi wanda ingkang ngemperi (dados sinandi).

Adhedhasar pangrakiting tembung lan wujudipun, wangsalan kaperang dados sekawan:

1. Wangsalan bebas utawi wangsalan padinan

Kadhapuk ngagem basa lumrah utawi basa padintenan. Wangsalan punika boten nyebataken batanganipun, ananging ingkang mireng utawi maos dipunanggep sampun mangertos maksudipun amargi sampun lumrah ing pasrawungan.

Tuladha :

Njanur gunung, kadingaren kersa tindak mrene. (aren)

Jenang tela, mas. Rada gumathuk. (gethuk)

2. Wangsalan kang pinathok ing guru wilangan

(a) Wangsalan ingkang awujud ukara setunggal

Wangsalan ingkang kadadosan saking kalih gatra. Gatra kapisan sekawan wanda, minangka cangkrimanipun. Gatra kaping kalih wolung wanda, minangka batanganipun.

Tuladha : 

Balung janur, apa nyata bakal sida? (sada)

Menyan seta, tuwas tiwas labuh pati. (tawas)

 (b) Wangsalan ingkang awujud ukara kalih

Saben setunggal ukara kadadosan saking kalih gatra. Gatra kaping setunggal sekawan wanda, minangka cangkrimanipun. Gatra kaping kalih wolung wanda, minangka batanganipun.

Tuladha :

Kroncang asta, pithing alit welut wana.

Ja sumelang, cah ayu sun lela-lela.

 (gelang, ula)

1.  Wangsalan edi peni

Wangsalan ingkang ugi migunakaken purwakanthi.

(a)                Wangsalan edi peni ingkang awujud ukara setunggal (4+8)

Tuladha :

Jenang gula, lamun lali den elingna. (glali)

Ngegong cilik, tansah kumpul ora becik. (kempul)

Mendhung seta, doyan gawe antuk lega. (mega)

(b)                Wangsalan edi peni ingkang awujud ukara kalih (4+8 X 2)

Tuladha :

Tepi wastra, wastra kang tumrap mustaka.

Para mudha, ngudia mangiket basa. (kemada, iket)

Jarwa roga, roganing driya wus sirna.

Lara lapa, tinampa kanthi legawa. (lara, lega)

2.  Wangsalan ingkang sinawung ing tembang

Tuladha :          
Kinanthi
Kinanthi liring pitutur

Kenthang rambat menyan putih

Awasna dipun pratela

Noliha wiranging wuri

Cecangkok wohing kalapa

Kang dadi pathoking urip

K.G.P.A.A. Mangkunagara IV

Kenthang rambat          : tela

Menyan putih     : welirang

Cecangkok wohing kalapa : bathok

Ø  PARIBASAN
Yaiku ukara utawi unen-unen ingkang ajeg panganggenipun, mawi teges entar, lan boten ngemu pepindhan.
Tuladha   : 
Durung pecus keselak besus→Dereng sembada, ananging sampun gadhah pepinginan sanes.
Sepi ing pamrih, rame ing gawe→Nindakaken pakaryan tanpa kamelikan punapa kemawon.

Ø  BEBASAN
Yaiku ungel-ungelan utawi tetembungan ingkang ajeg panganggenipun, mawi teges entar, ingkang dipun pindhakaken kawontenanipun tiyang utawi barang, barangipun katut ing pepindhan, ingkang wigatos kawontenan lan tindak tandukipun dipun sebataken wonten ing ngajeng.
Upama    :
Ancik-ancik pucuking eri.
→ Tiyang ingkang tansah sumelang.
Dicuthat kaya cacing.
→ Dipundhawuhi kesah kanthi dipun siya-siya.
Gawe luwangan, ngurugi luwangan.
→ Pados utangan kangge mbayar utang dangu.

Ø  SALOKA
Yaiku tetembungan ingkang ajeg panganggenipun, ngemu surasa pepindhan, ingkang dipun pindhakaken inggih punika tiyangipun, semanten ugi wewatakan utawi sesipatanipun.
Upama    : 
Lahang karoban manis.
→ Tiyang bagus utawi ayu ingkang becik kalakuanipun.
Gajah ngidak rapah.
→ Tiyang ingkang nerak wewaleripun piyambak.

Ø  SANDIASMA
Inggih punika asma ingkang sinandi utawi ingkang dipun dhelikaken.
Tuladha :
Indonesia gemah ripah loh jinawi
Tandurane maneka warna jinise
Mulya para wargane ora kurang pangan
Pangeran tansah peparing kang migunani kanggo negri iki
Ngati-ati, gemi lan nastiti anggonmu jaga bumi Indonesia
Asma ingkang sinandi wonten ing geguritan inggih punika panganggitipun, Intan Mupangat.

Ø  SANEPA
Inggih punika tembung kahanan ingkang kasambung tembung aran ingkang tegesipun kosok balen.

Tuladha :

abang dluwang   = pucet banget

dhuwur kencur    = endhek banget

landhep dhengkul          = kethul banget

Ø  Panyandra

   Yaiku tetembungan ingkang nggambar utawi ngentha-entha dipun emper-emperaken kaliyan endahing rembulan sarta dipuncariosaken mawi pepindhan ingkang sae. Ingkang dipun candra inggih punika sesipatanipun, kawontenanipun, solah bawanipun, lsp. 

Tuladha :

Alise nanggal sepisan

Drijine mucuk eri

Rambute ngandhan-andhan

ØTuladha Geguritan

Marang Para Mudha

Dening : Dwi.kf

Marang para mudha

Generasi kang bakal dadi

Pangemban raharjaning nagara

Elinga jejibahanmu

Wiwitana

kanthi taberi sinau

Supaya ginayuh

Widagdaning pikir lan tumindakmu

Jero ing kawruh

Lurus ing laku

Luhur ing budi

Yaiku

berbudi kang bawa leksana

Supaya bisa

Nyembadani raharjaning bangsa

Saeka kapti mbangun negara

Asung bekti marang bangsa

Tan ngglewang jumejering tekad

Amarga ati nora kuat

Keblinger mosak masiking kahanan donya

Kahanan kang agawe lena

Tundhone blero anggone narima

kemajuaning jaman kang tinampa

Le, ndhuk, nak,.

Elinga

Sepira lawase

Sepira digdayane

negara lan bangsa iki

ing wektune bakal kajibahake ing pundhakmu

Mula

bola bali dak kandhani

sregepa ngudi ngilmu

supaya dumadi gegayuhanmu

kasembadan jejibahanmu

gawe bombong rama ibu

netepi janji marang bangsamu

mujudake negara kang tansah maju